Τι είναι η σωκρατική άγνοια;

Σκεφτόμαστε τον κόσμο, και τη θέση μας σε αυτόν, από την άποψη του τι γνωρίζουμε και τι νομίζουμε ότι γνωρίζουμε. Οι βιβλιοθήκες μας είναι γεμάτες με όλα όσα γνωρίζουμε και καταγράφουμε, αλλά δεν αναφέρουν σχεδόν καθόλου την άγνοιά μας. Η ενασχόλησή μας με τη γνώση, αφηρημένη και συγκεκριμένη, μας εμποδίζει συχνά να παρατηρήσουμε την άγνοια που βρίσκεται κοντά μας. Με τη σειρά της, αυτή η ανικανότητα μας εμποδίζει να συνειδητοποιήσουμε την ανοιχτή και αβέβαιη φύση μεγάλου μέρους της ανθρώπινης ζωής.

Είναι δύσκολο να μιλάμε για άγνοια γιατί την εκλαμβάνουμε ως κάτι κακό. Ωστόσο, η άγνοιά μας, όσο και η γνώση μας, μας καθορίζει ή περιορίζει τον κόσμο. Η τάση μας να αγνοούμε την άγνοιά μας έχει ήδη παρατηρηθεί. Ο Σωκράτης είπε ότι ήταν η επίγνωσή του για την άγνοια, τη δική του και των άλλων, που τον έκανε τον πιο σοφό άνθρωπο στην αρχαία Ελλάδα. Αυτό ήταν εξαιρετικό, αφού συνήθως θεωρούμε ότι η σοφία συνδέεται και προέρχεται από τη μεγάλη γνώση. Επομένως, σε αυτό το άρθρο αντιμετωπίζουμε την άγνοια από τη σωκρατική σκοπιά.

Η επίγνωση της άγνοιας ως αρχή της σοφίας

Για τον Σωκράτη, μέσα στην απεραντοσύνη της άγνοιάς μας αναπτύσσεται τόσο η αίσθηση του θαυμαστού όσο και η αίσθηση του ιερού. Η διαλεκτική αλληλεπίδραση μεταξύ άγνοιας και γνώσης προωθεί τη διαδικασία του διαλόγου. Εν τω μεταξύ, η εστίαση μόνο στη γνώση θα τον σκότωνε γρήγορα. Μια τέτοια προσέγγιση θα εμπόδιζε την ανάπτυξη της κατανόησης που βρίσκεται στον πυρήνα του ισχυρισμού του Σωκράτη για σοφία.

Από την άλλη, ο Σωκράτης επέμενε ότι είναι δυνατό να γνωρίζουν όλοι πώς να ενεργούν σωστά και ενάρετα. Κάποιος μπορεί επίσης να ξέρει πώς να φροντίζει την ψυχή και πώς να τελειοποιεί ή να επιτυγχάνει αριστεία που είναι σαφώς ανθρώπινη. Για τον Σωκράτη, αυτή η αριστεία βρήκε την έκφρασή της στη φιλοσοφία και τη σωστή δράση. Ο Σωκράτης ισχυρίστηκε ότι βρήκε το κλειδί της σοφίας στην επίγνωση της άγνοιάς του. Για τον Σωκράτη, λοιπόν, η επίγνωση της άγνοιας είναι η αρχή της σοφίας και της κατανόησης.

Έτσι, η αριστεία εκφράζεται ως μια ευφυής δράση που προκύπτει από την ανοιχτή αφύπνιση στην οποία οδηγεί η σωκρατική φιλοσοφία. Αυτό συμβαίνει όταν ο προβληματισμός μας απελευθερώνει από τις αξιώσεις μας για γνώση, από τις προκαταλήψεις μας, από τις πεποιθήσεις μας. Ακόμα κι όταν μας απαλλάσσει από τις απόψεις μας, τις λάθος συνήθειες σκέψης μας και άλλα παρόμοια. Δηλαδή, όταν η φιλοσοφία, που αντανακλάται, μας απελευθερώνει από την άγνοια της άγνοιάς μας.

Οι πολλές μορφές άγνοιας

Πρώτον, έχουμε άγνοια. Αγνοούμε την άγνοιά μας. Αυτή είναι η κατάσταση στην οποία ο Σωκράτης ισχυρίστηκε ότι βρήκε πολλούς πολίτες της Αθήνας. Όταν δεν ξέρουμε ότι έχουμε άγνοια, είμαστε στην πιο ανεπιθύμητη κατάσταση. Σύμφωνα με τον Σωκράτη, αυτό συμβαίνει επειδή δεν γνωρίζουμε καν αρκετά για να αρχίσουμε να αναζητούμε τη γνώση. Εάν πιστεύουμε ότι γνωρίζουμε τα άκρα της ανθρώπινης ζωής, αλλά στην πραγματικότητα δεν τα γνωρίζουμε, η πραγματοποίηση αυτών των σκοπών θα είναι, στην καλύτερη περίπτωση, θέμα τύχης. Στη χειρότερη περίπτωση, το τεκμήριο της γνώσης μας θα μπορούσε να μας οδηγήσει να ενεργούμε συνεκτικά και αντίθετα με την υλοποίηση αυτών των σκοπών και της δικής μας αριστείας.

Ωστόσο, υπάρχουν μορφές άγνοιας που απασχολούσαν ιδιαίτερα τον Σωκράτη. Συνοπτικά, αυτά είναι τα ακόλουθα:

• Άγνοια των πράξεών μας.
• Άγνοια των μοναδικών μας καταστάσεων.
• Άγνοια των σχέσεών μας.
• Η άγνοια του τι πρέπει να κάνει, πώς να το κάνει και γιατί.
• Και, κυρίως, η άγνοια του εαυτού.

Η άγνοια του εαυτού ή του εαυτού είναι η άγνοια από την οποία απορρέουν όλες οι άλλες μορφές αδαούς δράσης. Η παρατήρηση αυτών των άλλων μορφών άγνοιας χωρίς να το καταλάβουμε μπορεί να μας οδηγήσει στην ενημέρωση του εαυτού μας, αλλά η πλήρης κατανόηση της πρώτης εξαρτάται από την αυτογνωσία. Ο ειδικός μπορεί να έχει λεπτομερή γνώση των φύλλων ενός δέντρου και να μην γνωρίζει το δάσος ως βιοτική μονάδα. Πρέπει να γνωρίζουμε όχι μόνο τα δέντρα και το δάσος, αλλά και τον εαυτό μας στο δάσος από τις οικολογικές μας αλληλεπιδράσεις. Μόνο τότε είναι δυνατή η έξυπνη δασοκομία. Το να μην λαμβάνεται υπόψη το ανθρώπινο υποκείμενο σημαίνει ότι δεν έχετε μια πραγματικά αντικειμενική γνώση.

Η αντικειμενική γνώση της άγνοιας

Για τον Σωκράτη, η αντικειμενική γνώση δεν είναι η γνώση αντικειμένων ανεξάρτητων από τον γνώστη. Αντίθετα, είναι η γνώση του γνώστη και το αντικείμενο της γνώσης. Δηλαδή ποιος ξέρει και τι είναι γνωστό από αυτόν. Αυτό, σε σχέση και σε δράση, σε μια αμοιβαία δυναμική διαδικασία. Αυτή η γνώση του εαυτού και του αντικειμένου, που περιλαμβάνει τόσο την άγνοια όσο και τη γνώση, είναι η πηγή των βαθύτερων πνευματικών μας αξιών.

Ως ένα απλό σύνολο πληροφοριών, η γνώση φέρνει σοφία. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Σωκράτη, μπορεί να φέρει αλαζονεία και υπερηφάνεια. Η επίγνωση της άγνοιάς μας, από την άλλη πλευρά, μπορεί να ξυπνήσει την ταπεινοφροσύνη και τη συμπόνια. Είναι δύσκολο να συνειδητοποιήσει κανείς τη δική του άγνοια με αυτόν τον τρόπο. Ο Σωκράτης θεώρησε ότι ήταν τόσο δύσκολο που θεώρησε ότι η ειδική αποστολή του ήταν αυτή της αλογόμυγας να παρενοχλήσει τους «κοιμισμένους» πολίτες της Αθήνας. Λέει στην Απολογία ότι έπρεπε να τους τσιμπήσουν για να αφυπνιστούν στη δική τους άγνοια.

Μόνο όταν ο άνθρωπος νιώσει έντονα την άγνοιά του, μπορεί να περάσει από την αποπροσανατολιστική φωτιά ενός διαλόγου που του επιτρέπει να εγκαταλείψει ψευδείς απόψεις. Ο Σωκράτης είπε ότι μόνο τότε είμαστε έτοιμοι να εμπλακούμε σε αυτήν την έρευνα που έχει ως στόχο τη γνώση του αρτέ μας . Η γνώση που, για τον Σωκράτη, είναι απαραίτητη για να ενεργήσει με σύνεση.

Αυτή η γνώση είναι κάτι που όλοι πρέπει να πετύχουμε για τον εαυτό μας, γιατί δεν είναι απλώς πληροφορίες που μεταδίδει κάποιος. Δεν είναι τίποτα άλλο από τη γνώση του εαυτού του ως πράκτορα, ως υποκειμένου. Κατά τα λόγια του Σωκράτη, είναι η γνώση της ψυχής. Δεν είναι θεωρία, ούτε πεποίθηση. Η σωστή ζωή και η ενάρετη δράση βασίζονται σε αυτή τη γνώση και φροντίδα της ψυχής.

Η φροντίδα της ψυχής ενάντια στην άγνοια

Για τον Σωκράτη η φροντίδα της ψυχής απαιτεί ολοκληρωμένη γνώση και πρακτική που αποτελεί συνεχή εξέλιξη της αριστείας της. Αυτή η αριστεία δεν είναι τίποτα άλλο από την ικανότητά του για επίγνωση, κατανόηση και έξυπνη διάκριση. Μόνο τότε βρίσκουμε ισορροπία, αρμονία, ολοκλήρωση και ευδαιμονία . Από αυτή τη φροντίδα της ψυχής, μέσω της ανοιχτής έρευνας και μάθησης, προκύπτει η κατανόηση. Έτσι, η δικαιοσύνη και η καλοσύνη χύνονται στις πράξεις μας.

Έτσι, η πεποίθηση του Σωκράτη είναι ότι κανένα κακό δεν μπορεί να συμβεί σε έναν πραγματικά καλό άνθρωπο από έξω. Αυτό, σύμφωνα με τον ίδιο, γιατί μόνο η δική μας άγνοια και η έλλειψη αυθεντικότητας μπορεί να βλάψει την ψυχή.

Αυτό που δεν λέει ο Σωκράτης είναι κάτι που ο καθένας από εμάς μπορεί να συνειδητοποιήσει μόνο μέσα από τη δική του διορατικότητα. Ο δάσκαλος μπορεί μόνο να μας φέρει σε μια κατάσταση από την οποία μπορούμε να καταλάβουμε καθαρά. Για το λόγο αυτό, ο Σωκράτης αυτοαποκαλείται και μαία, ως κάποιος που βοηθά τους εγκυμονούσες στη γνώση να τη γεννήσουν μέσα τους. Βέβαια, πριν από την εμφάνιση αυτής της επίγνωσης, μπορεί κανείς να ενεργούσε με τον σωστό τρόπο. Μπορείς να ξέρεις τι πρέπει να ξέρεις, αλλά να μην ξέρεις ότι το ξέρεις. Ο Σωκράτης προτείνει ότι κανείς δεν μπορεί να μας το διδάξει αυτό. Δεν είναι μια μορφή γνώσης που μπορεί να μεταδοθεί, όπως έχουμε ήδη επισημάνει.

Αρετή στη φροντίδα της ψυχής

Για τον Σωκράτη η αρετή είναι μία στην ψυχή. Είναι η δική του ανταμοιβή, αφού είναι η έκφραση και η ανάπτυξη της αριστείας του ανθρώπου. Η φροντίδα της ψυχής είναι η ανάπτυξη της αρετής της μέσα από τη διαδικασία της γνώσης που είναι η σωκρατική έρευνα. Οι πολλές αρετές είναι μία, αφού πηγάζουν από την ίδια αριστεία στην φροντισμένη ψυχή. Επιπλέον, σε αυτή την ενότητα, όλες οι αρετές είναι μορφές γνώσης.

Οι αρετές, είτε πρόκειται για δικαιοσύνη, γενναιότητα, εγκράτεια κ.λπ., είναι όλες εκφράσεις στην πράξη. Μια δράση που καταδεικνύει σε διάφορα πλαίσια τι είναι ο ενάρετος άνθρωπος και η γνώση του για το καλό. Θάρρος είναι αυτή η γνώση μπροστά στον κίνδυνο. Δικαιοσύνη είναι αυτή η γνώση στο πλαίσιο της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και επίλυσης συγκρούσεων. Και ούτω καθεξής. Για τον λόγο αυτό, για τον Σωκράτη, το ερώτημα πρέπει πάντα να είναι: βλάπτει αυτή η πράξη τη φροντίδα της ψυχής, βλάπτει τη δική μου αριστεία ή των άλλων ή μας βελτιώνει;

Η αρετή, λοιπόν, της σωκρατικής άγνοιας είναι ότι καθιστά δυνατό τον διάλογό μας. Όπως είδαμε, κάνει επίσης δυνατή τη δράση που επιτελεί η αρετή. Αρετή με την οποία η νοημοσύνη της ψυχής συντονίζεται με την ύψιστη υπεροχή μας.

Με περισσότερα λόγια για τους θνητούς αυτού του αιώνα, η αρετή της σωκρατικής άγνοιας μας επιτρέπει να αναλογιστούμε αυτά που γνωρίζουμε, όσα νομίζουμε ότι γνωρίζουμε και τον λόγο αυτής της γνώσης. Επίσης, αν επιζητούμε την αριστεία, αυτό μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε ότι είμαστε αδαείς, για να είμαστε λιγότερο αδαείς.

Πηγές

• Boeri, M. (2021). Η σωκρατική άγνοια ως γνωσιολογική αρετή . ΣΚΕΨΗ, τόμ. 77(293).
• Morales, H. (2015). Περί μαθημένης άγνοιας: Σωκράτης .
• Περάλτα, Α. (σφ). Σημειώσεις για τον Σωκράτη .
• Πλάτων. (1985). διαλόγους . Editorial Gredos.
• Popper, K. (2001). Η γνώση της άγνοιας .